प्रधान मंत्री पोषण शक्ती निर्माण योजनेंतर्गत शाळांमध्ये परसबाग उपक्रम
शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांना ताज्या व पौष्टिक भाज्यांचा पुरवठा व्हावा, त्यांच्या आहारात पोषकद्रव्यांची भर पडावी, तसेच विद्यार्थ्यांचा निसर्गाशी स्नेह निर्माण व्हावा यासाठी केंद्र शासनाने ‘परसबाग’ उपक्रम सुरू करण्याच्या सूचना दिल्या आहेत. यासोबत “मायक्रोग्रीन्स” म्हणजे अल्पकालीन भाजीपाला पिकवण्यावर भर देण्यात आला आहे.
मुख्य सूचना व उद्दिष्टे:
- शाळेतील उपलब्ध जागेच्या आधारे परसबाग तयार करावी व त्यातून मिळणारा ताजा भाजीपाला विद्यार्थ्यांना पुरवावा.
- परसबागेत स्थानिक पातळीवर मिळणाऱ्या भाज्यांची सेंद्रिय पद्धतीने लागवड करावी.
- जागा कमी असेल तर लहान ट्रे, कुंड्या, शाळेच्या टेरेस वा भिंतीलगतच्या पट्ट्यामध्येही मायक्रोग्रीन्स (मुळा, मूग, मेथी, बीट, मका, मुळा, मोहरी, सूर्यफूल, वाटाणा, पालक वगैरे) सहजपणे पिकवता येतात.
- मायक्रोग्रीन्स म्हणजे बियांपासून आलेल्या छोट्या, कोवळ्या रोपांची अवस्थाच वापरणे. हे ७ ते १० दिवसांत तयार होतात आणि साधारणपणे कोवळ्या पानांचा व खोडाचा भाग खाण्यासाठी वापरतात.
- शाळेतील विद्यार्थ्यांनी स्वतःच्या हस्ते कंपोस्ट, गांडूळ खत तयार करावे व त्याचा वापर करून सेंद्रिय पद्धतीनेच लागवड व्हावी.
- पाणी बचतीसाठी ठिबक किंवा तुषार सिंचन वापरावे, स्थानिक शेतकरी, पालक, कृषि विशेषज्ञ यांचे सहकार्य घ्यावे.
- रासायनिक खते, कीटकनाशकांचा वापर टाळावा.
- वर्षभर परसबागेत निर्मिती व व्यवस्थापनाचे योग्य नियोजन करावे.
मायक्रोग्रीन्सचे पोषणमूल्य:
- मायक्रोग्रीन्समध्ये सूक्ष्म पोषकद्रव्ये, जीवनसत्त्वे, क्षार व अँटीऑक्सिडंट्स मुबलक प्रमाणात असतात.
- मुख्यतः पोटॅशियम, लोह, झिंक, मॅग्नेशियम, तांबे इत्यादी घटक हे सर्व प्रकारच्या मायक्रोग्रीन्समध्ये सापडतात.
- पारंपारिक भाज्यांच्या तुलनेत मायक्रोग्रीन्समध्ये पोषकद्रव्यांची मात्रा जास्त असते.
- उत्कृष्ट परसबाग तयार करणाऱ्या शाळांसाठी स्पर्धा आयोजित केल्या जातात व त्यामध्ये शाळांनी भाग घ्यावा.
निष्कर्ष:
परसबाग उपक्रमामुळे केवळ पोषण नव्हे, तर विद्यार्थ्यांना सेंद्रिय शेती, पर्यावरणपूरकता, विज्ञान, आणि राजकारणातील सहभाग शिकता येतो. शाळेतील सर्वजण मिळून ही कृती राबवावी अशी अपेक्षा आहे.
शालेय परसबाग: योग्य नियोजनासाठी कराव्यात व टाळाव्यात अशा गोष्टी (Dos and Don’ts)
शाळांमध्ये परसबाग लावण्याचे महत्त्वपूर्ण फायदे
- विद्यार्थ्यांना ताज्या व पौष्टिक भाज्यांचा पुरवठा मिळतो, त्यामुळे त्यांना पौष्टिक आहार मिळतो आणि कुपोषण कमी करता येते.
- निसर्गाशी जवळीक निर्माण होते – मुले माती, पिके, फुले, पाने, कीड, पाणी यासारख्या निसर्गातील घटकांशी प्रत्यक्ष संपर्क साधतात आणि निसर्गप्रेम वाढते.
- कृषि, विज्ञान, गणित, आखूड लेखन, आणि पर्यावरण शिक्षणास प्रत्यक्ष अनुभव मिळतो. जसे की बी टाकणे, रोपांची वाढ, वाफे तयार करणे, पाणी पुरवणे, मोजमाप करणे या क्रियेतून मूलभूत शैक्षणिक संकल्पना स्पष्ट होतात.
- कंपोस्ट खत, गांडूळ खत तयार करण्याचे सेंद्रिय उपाय शिकता येतात, परिणामी पर्यावरणपूरक विचारांची रुजवणूक होते.
- नवीन गोष्टी शिकण्याची आणि आनंदाने क्रिया करण्याची संधी मिळते – मुलांना स्वतःच्या हाताने काहीतरी निर्माण केल्याचा आनंद आणि समाधान मिळते.
- स्वावलंबन, कामाची किंमत, आणि जबाबदारीची जाणीव विकसित होते; एकत्र काम, योजना आणि व्यवस्थापन करण्याची सवय लागते.
- स्वच्छ, हिरवे, सजवलेले आणि आरोग्यदायी शालेय परिसर तयार होतो; परिसरात सौंदर्यही वाढते.
- मुलांमध्ये भाजीपाला आणि फळे खाण्याची आवड निर्माण होते, ज्यामुळे त्यांच्या आहारातील विविधता वाढते व आरोग्यदायी सवयी जडतात.
- कृषी, बागकाम, पोषण आणि विज्ञानातील करिअरचे बीज पेरले जाते; काही मुलांमध्ये व्यावसायिक आवड जागवली जाते.
- समूहकार्य, नेतृत्व, आणि संवादकौशल्ये सुधरतात, तसेच परस्पर सहकार्याची खरी शिकवण मिळते.
ही सर्व लाभ शाळांमधील परसबाग उपक्रमांमुळे मिळतात, म्हणून शैक्षणिक दृष्टीने त्याचा फार मोठा उपयोग आहे