School parasbag: Dos and Don’ts for Effective Planning|शालेय परसबाग: योग्य नियोजनासाठी कराव्यात व टाळाव्यात अशा गोष्टी (Dos and Don’ts)
शालेय परसबाग ही विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी उपयुक्त ठरणारी संकल्पना आहे. निसर्गाशी जवळीक, प्रत्यक्ष अनुभवातून शिक्षण, पोषणतत्त्वांचा समावेश आणि सामाजिक जाणीव या सर्व गोष्टी परसबागेच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना शिकवता येतात. पण परसबाग यशस्वी होण्यासाठी काही गोष्टी करणं आवश्यक आहे, तर काही गोष्टी टाळणंही तितकंच महत्त्वाचं आहे.
या लेखात आपण शालेय परसबाग तयार करताना ‘कराव्यात आणि टाळाव्यात अशा गोष्टी’ (Dos and Don’ts) सविस्तरपणे उदाहरणांसह पाहूया.
✅ कराव्यात अशा गोष्टी (Do’s):
1. योग्य जागेची निवड करा
उदाहरण: पंढरपूर येथील एका जिल्हा परिषद शाळेने शाळेच्या मागच्या बाजूस असलेल्या मोकळ्या मैदानाचा वापर परसबागेसाठी केला. तिथे भरपूर सूर्यप्रकाश, विहीर आणि पाण्याची सोय असल्यामुळे झाडांना चांगली वाढ झाली.
2. मातीची तपासणी व पूर्वतयारी करा
उदाहरण: जळगावमधील एका शाळेने स्थानिक कृषी अधिकाऱ्यांच्या मदतीने मातीचा पीएच तपासून त्यासाठी योग्य सेंद्रिय खत टाकून जमीन तयार केली. त्यामुळे टोमॅटो, भेंडी, कोथिंबीर यासारखी पिके भरपूर आली.
3. हंगामी व स्थानिक भाजीपाला निवडा
उदाहरण: उन्हाळ्यात – कोथिंबीर, पालक, टोमॅटो; हिवाळ्यात – मेथी, लाल माठ; पावसाळ्यात – तोंडली, भेंडी, मिरची. पुण्यातील एका शाळेने हंगामानुसार पीक बदलले आणि वर्षभर भाज्यांचा पुरवठा मिळाला.
4. विद्यार्थ्यांचा सक्रीय सहभाग घ्या
उदाहरण: साताऱ्याच्या शाळेत ‘गट शिक्षण’ पद्धतीनुसार प्रत्येक गटाला एक भाग दिला. एका गटाने टोमॅटो लावले, दुसऱ्याने कोथिंबीर, तिसऱ्याने मिरची. गटांनी आपापले क्षेत्र फुलवले आणि एकमेकांशी तुलना करत शिकले.
5. सेंद्रिय खतांचा वापर करा
उदाहरण: बीड जिल्ह्यातील एका शाळेतील विद्यार्थ्यांनी घरून ओल्या कचऱ्यापासून कंपोस्ट खत तयार केले. त्यामुळे झाडे सेंद्रिय पद्धतीने वाढली आणि त्यांचा आरोग्यावरही चांगला परिणाम झाला.
6. अभ्यासक्रमाशी परसबाग जोडा
उदाहरण: नाशिकमधील शिक्षकांनी परसबागी झाडांवर विद्यार्थ्यांकडून निरीक्षण नोंदी लिहून घेतल्या. विज्ञान विषयात ‘वनस्पतींचे भाग’, ‘झाडांची वाढ’ या घटकांवर आधारित चित्र व प्रकल्प तयार केले.
7. बायोडायव्हर्सिटी वाढवा
उदाहरण: अमरावती जिल्ह्यातील एका शाळेने परसबागेत कोथिंबीर, टोमॅटो, वांगी, मिरची, तुळस, गवती चहा अशी भिन्न झाडे लावून एक छोटी जैवविविधता तयार केली. यामुळे वेगवेगळ्या कीटकांचं आकर्षण वाढलं, आणि कीड नियंत्रण नैसर्गिक पद्धतीने झाले.
8. पाणी व्यवस्थापन करा
उदाहरण: एका शाळेने छतावर रेन वॉटर हार्वेस्टिंग सिस्टम बसवून त्याच पाण्याचा वापर परसबागेत केला. काही ठिकाणी ठिबक सिंचन (Drip Irrigation) यंत्रणा वापरली गेली.
9. सुरक्षितता पाळा
उदाहरण: पुण्याजवळील एका शाळेने परसबागीच्या आजूबाजूला कुंपण टाकले. त्यात काटेरी झाडे किंवा बेकायदेशीर प्रवेश होणार नाही याची दक्षता घेतली.
10. समाज सहभाग घ्या
उदाहरण: स्थानिक ग्रामपंचायत, महिला बचत गट आणि कृषी सेवक यांनी गावातील शाळेच्या परसबागेत स्वेच्छेने खत, बियाणे व कामात मदत केली. या माध्यमातून सामाजिक एकात्मता वाढली.
शालेय परसबाग: योग्य नियोजनासाठी कराव्यात व टाळाव्यात अशा गोष्टी (Dos and Don’ts)
❌ टाळाव्यात अशा गोष्टी (Don’ts):
1. अनियोजित लागवड करू नका
उदाहरण: एका शाळेने कोणतीही योजना न करता संत्र्याची झाडे लावली, पण ती झाडे वाढायलाच २-३ वर्षे लागतात. जागा कमी आणि लागवड अवास्तव ठरली.
2. रासायनिक खतांचा वापर टाळा
उदाहरण: एका ठिकाणी शिक्षकांनी लवकर फळ येण्यासाठी रासायनिक खत टाकले, पण त्याचा दुष्परिणाम झाडांवर आणि विद्यार्थ्यांच्या त्वचेला झाला.
3. फक्त शिक्षकांवर जबाबदारी टाकू नका
उदाहरण: एका शाळेत शिक्षक एकटेच बाग सांभाळत होते. विद्यार्थी सहभागी नव्हते, त्यामुळे पुढे बाग कोसळली.
4. पाण्याचा अपव्यय टाळा
उदाहरण: एका ठिकाणी पाइप लिकेजमुळे दररोज पाणी वाया जात होते. यावर उपाय न केल्यामुळे माती चिखलमय होऊन पीक सडले.
5. अयोग्य झाडांची निवड करू नका
उदाहरण: शाळेने शोभेची झाडे लावली, पण ती परसबागीसाठी उपयुक्त नव्हती. त्यांचा शिक्षणाशी किंवा पोषणाशी संबंध नव्हता.
6. सुरुवात करून मध्येच सोडू नका
उदाहरण: एका शाळेने सुरुवात छान केली, पण देखभाल न झाल्यामुळे पुढे तण वाढले, झाडे सुकली आणि बाग नष्ट झाली.
7. विद्यार्थ्यांना जबरदस्तीने कामाला लावू नका
उदाहरण: एका शिक्षकाने बागकाम करत नसलेल्या विद्यार्थ्यांना शिक्षा म्हणून तण काढायला लावले. परिणामी, बागकामाची गोडीच हरवली.
8. फक्त प्रदर्शनासाठी बाग करू नका
उदाहरण: एका शाळेने निरीक्षक येणार म्हणून एकदाच बाग फुलवली. पुढे बघणारा कुणीच नसल्याने सर्व झाडे सुकली.
9. स्वच्छतेकडे दुर्लक्ष करू नका
उदाहरण: परसबागीतून निघालेला पालापाचोळा व तण वेळेवर साफ न केल्याने डास झाले, मच्छरदाणीही आवश्यक झाली.
10. शालेय अभ्यासात अडथळा येईल असे काम करू नका
उदाहरण: शिक्षकांनी वर्गात अभ्यासाच्या वेळेत मुलांना परसबागी पाठवले. यामुळे शिक्षणात व्यत्यय आला.
शालेय परसबाग: योग्य नियोजनासाठी कराव्यात व टाळाव्यात अशा गोष्टी (Dos and Don’ts)
🔚 निष्कर्ष:
शालेय परसबाग केवळ झाडे लावणे नाही, तर ती विद्यार्थ्यांच्या आयुष्यात ‘जिवंत प्रयोगशाळा’ ठरते. अनुभवाधारित शिक्षण, पर्यावरण जागृती, पोषण, शिस्त, श्रमसंस्कार, जैवविविधता अशा अनेक पैलूंना हात घालणारा हा एक समृद्ध उपक्रम आहे.
जर तो नियोजनबद्ध, विद्यार्थी-केंद्रित व सातत्यपूर्ण केला गेला, तर परसबाग शाळेच्या प्रगतीचे प्रतीक होईल.
“झाडे लावा, शिक्षण फुलवा आणि पर्यावरण वाचवा!
