तीन संरचित आहार पाककृतींमध्ये सुधारणा|maha mid day meal three course meal 2024 improvement
केंद्र सरकारच्या प्रधानमंत्री पोषण शक्ती निर्माण योजनेअंतर्गत, राज्यातील पात्र शाळांमध्ये इयत्ता १ ली ते ८ वीपर्यंत शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांना पोषण आहाराचा लाभ दिला जातो. या योजनेनुसार, इयत्ता १ ली ते ५ वीच्या प्राथमिक विद्यार्थ्यांसाठी ४५० उष्मांक आणि १२ ग्रॅम प्रथिनांनी समृद्ध आहार पुरवण्यात येतो, तर इयत्ता ६ वी ते ८ वीच्या उच्च प्राथमिक विद्यार्थ्यांसाठी ७०० उष्मांक आणि २० ग्रॅम प्रथिनांनी भरलेला आहार देण्याची तरतूद आहे. याआधी, शासन निर्णय दिनांक ०२ फेब्रुवारी २०११ नुसार तांदूळावर आधारित पाककृतींच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना पोषण आहार दिला जात होता.
परंतु, विद्यार्थ्यांच्या आहारामध्ये विविधता निर्माण करण्याच्या उद्देशाने तीन संरचित आहार पद्धती (Three Course Meal) लागू करण्यात आल्या आहेत. यामध्ये तांदूळ आणि डाळी/कडधान्य यांच्यावर आधारित पदार्थ, मोड आलेल्या कडधान्यांचा समावेश (स्प्राऊट्स), तसेच गोड पदार्थ म्हणून तांदळाची खीर आणि नाचणीसत्व यांचा समावेश आहे. या सुधारित पाककृती शासन निर्णय दिनांक ११ जून २०२४ च्या अधीन निश्चित करण्यात आल्या आहेत.
तथापि, तीन संरचित आहार पद्धतीनुसार पोषण आहार पुरविण्यासाठी क्षेत्रीय स्तरावर विविध अडचणींचा सामना करावा लागत असल्याने संबंधित पाककृतींमध्ये सुधारणा करणे आवश्यक ठरले. याबाबत मा. लोकप्रतिनिधी, केंद्रीय स्वयंपाकगृह प्रणालीद्वारे आहार पुरविणाऱ्या नागरी भागातील संस्था, बचत गट, तसेच योजनेंतर्गत कार्यरत स्वयंपाकी व मदतनीस यांच्या संघटनांकडून शासनास सादर केलेली निवेदने प्राप्त झाली आहेत. या निवेदनांचा आणि केंद्र शासनाने प्रति विद्यार्थी निश्चित केलेल्या दराचा विचार करून, शासन निर्णय दि. ११ जून २०२४ मध्ये नमूद करण्यात आलेल्या आहार पद्धतींमध्ये सुधारणा करण्याचा मुद्दा शासनाच्या विचाराधीन होता.
शासन निर्णय:
१) प्रधानमंत्री पोषण शक्ती निर्माण योजना: विद्यार्थ्यांसाठी खालील १२ प्रकारच्या पाककृतींच्या माध्यमातून पोषण आहार देण्यास मान्यता देण्यात येत आहे. संबंधित पाककृतींचा तपशील परिशिष्ट “अ” मध्ये नमूद करण्यात आला आहे.
पाककृतींची यादी:
१. व्हेजिटेबल पुलाव
२. मसाले भात
३. मटार पुलाव
४. मूगडाळ खिचडी
५. चवळी खिचडी
६. चणा पुलाव
७. सोयाबीन पुलाव
८. मसुरी पुलाव
९. मूग शेवगा वरण-भात
१०. मोड आलेल्या मटकीची उसळ
११. अंडा पुलाव
१२.
अ) गोड खिचडी
ब) नाचणी सत्व
२) आहारातील वैविध्यता: विद्यार्थ्यांना दररोज विविध प्रकारचे पदार्थ पुरविण्यासाठी अनु. क्र. १ ते १० या पाककृती वेगवेगळ्या दिवसांसाठी निश्चित करण्यात येतील. याशिवाय, या यादीतील कोणत्याही दोन अतिरिक्त पाककृतींची निवड करून, दोन आठवड्यांत प्रत्येक दिवशी वेगवेगळे पदार्थ विद्यार्थ्यांना दिले जातील.
३) पर्यायी पाककृती:
अनु. क्र. ११ (अंडा पुलाव) व अनु. क्र. १२ (गोड खिचडी/नाचणी सत्व) या पाककृती पर्यायी स्वरूपात पुरविण्यात येतील. केंद्र शासनाच्या स्नेह भोजनाच्या मार्गदर्शक सूचना लक्षात घेता, योजनेंतर्गत लोकसहभाग वाढविण्यासाठी शाळांनी सहकार्य करणे अपेक्षित आहे.
सदर व्यवस्थापन समितीने या दोन पाककृतींचा लाभ विद्यार्थ्यांना मिळवून देण्यासाठी तसेच इतर पाककृतींसाठी लागणारी साखर लोकसहभागातून उभारण्याचा प्रयत्न करावा. शासनाकडून या कामासाठी कोणताही अतिरिक्त निधी उपलब्ध करून दिला जाणार नाही.
४) परिशिष्ट “अ” मध्ये दिलेल्या प्रत्येक पाककृतीतील खाद्यपदार्थ व त्यांच्या प्रमाणाचे मोजमाप केंद्र शासनाने एका विद्यार्थ्यांसाठी एका दिवसाच्या आहारासाठी निश्चित केले आहे.
५) विद्यार्थ्यांना आठवड्यात वेगवेगळ्या पदार्थांचा अनुभव मिळावा यासाठी पाककृती ठरविण्यात आल्या आहेत. आठवड्याच्या प्रत्येक दिवशी कोणती पाककृती दिली जावी याबाबत संबंधित जिल्ह्यातील मुख्य कार्यकारी अधिकारी, जिल्हा परिषद यांच्या अध्यक्षतेखालील समितीने निर्णय घ्यावा. मुंबई महानगरपालिका क्षेत्रासाठी शिक्षणाधिकारी, बृहन्मुंबई महानगरपालिका यांच्या अध्यक्षतेखालील समितीने निर्णय घ्यावा. या समित्यांनी घेतलेले निर्णय बंधनकारक असतील आणि त्यानुसारच विद्यार्थ्यांना आहार पुरवला जाईल.
६) या निर्णयाच्या अनुषंगाने शिक्षण संचालक (प्राथ.), महाराष्ट्र राज्य, पुणे यांच्यामार्फत आवश्यक त्या सूचना परिपत्रकाद्वारे निर्गमित करण्यात याव्यात.
७) हा शासन निर्णय महाराष्ट्र शासनाच्या संकेतस्थळावर (www.maharashtra.gov.in) उपलब्ध आहे. त्याचा संकेतांक २०२५०१२८१७५०३९३७२१ असा असून, तो डिजीटल स्वाक्षरीसह साक्षांकित करण्यात आला आहे.
शासन निर्णय २८/०१/२०२५ पोषण आहार